Πριν
να αναλύσουμε το κίνημα του Νταντά , καλό είναι να πάρουμε μια γεύση
της διάστασης που έχει για ένα σύγχρονο κοινωνικό κατεστημένο . ΄Ετσι
κατά την Encyclopaedia Britannica : << Το Νταντά υπήρξε ένα
λογοτεχνικό κίνημα με διεθνές πλαίσιο και χαρακτήρα μηδενιστικό που
διάρκεσε από το 1915 ως τα 1922 >> , κατά δε το Larousse <<
ονομασία εσκεμμένη , κενή νοήματος ( που ) διλάχτηκε στο λεξικό ανάμεσα
στις πιο ανώδυνες λέξεις και υιοθετήθηκε από ένα λογοτεχνικό κίνημα που
εκδηλώθηκε στα 1916 και που αποσκοπούσε , με τη διακωμώδηση και το
παράλογο , το τυχαίο , την ενόραση , να καταστρέψει την παραδοσιακή
κοινωνία , παιδεία και τέχνη για να επανεύρη την αυθεντική
πραγματικότητα >> .
Στην
ουσία κανένα κίνημα δεν προσφέρεται λιγότερο για να ανάλυση από το
αντισυμβατικό και μηδενιστικό Νταντά , το οποίο αρνείτο όχι μόνο την
κάθε συμβατικότητα αλλά και τον καθωσπρεπισμό , την μουσειακότητα και το
καλό γούστο .O Tristan Tzara μάλιστα , από τα ιδρυτικά του μέλη , χάρη
κυρίως στην προπαγανδιστική τάση του οποίου το κίνημα οφείλει την
εξαπλωσή του , γράφει χαρακτηριστικά : << Ο κυβισμός ήταν μια
σχολή ζωγραφικής , ο φουτουρισμός μια πολιτική κίνηση . Το Νταντά είναι
μια νοοτροπία >> και << Μην εμπιστευόσαστε το Νταντά . Το
Νταντά είναι τα πάντα . Το Νταντά αμφιβάλει για τα πάντα . Αλλά οι
πραγματικοί Νταντά είναι εναντίον του Νταντά >> .
Το
Νταντά γεννήθηκε γύρω στα 1916 - φέτος συμπληρώνονται ενενήντα χρόνια
από την εμφάνισή του και ενώ η Ευρώπη ρημαζόταν από την λαίλαπα του Α'
Παγκόσμιου Πολέμου που εκτός από τις καταστροφές που επέφερε -σήμανε και
την αρχή μιας ηθικής κρίσης και χρεωκοπίας ιδεών και μιας αναθεώρησης
της στάσης ζωής . Παράλληλα με την δυσβάσταχτη ηθική συντριβή , που
δημιούργησε στις συνειδήσεις των Ευρωπαίων ο πόλεμος , η εποχή εκείνη
σημαδεύτηκε από την εμφάνιση επαναστατικών προσωπικοτήτων -σαν των
Darvin , Marx , Freud , Einstein , καλλιτεχνικών κινημάτων σαν του
Ιμπρεσσιονισμού και του Φοβισμού , του Κυβισμού και Φουτουρισμού . Η
επιστροφή ειςεαυτόν και η ρήξη με την αντικειμενική πραγματικότητα έχει
δρομολογηθεί . Οι Ντανταιστές , που στην αρχή στράφηκαν κατά των πολέμων
, επιζητούν , όπως και οι διάδοχοί τους υπερρεαλιστές , την αποκάλυψη
του κόσμου του ασυνείδητου και τον τορπιλισμό των συμβατικοτήτων και του
καλού γούστου .
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Huelsenbeck και ο Ball είχαν στην αρχή προσχωρήσει στον εξπρεσιονισμό και ο Arp στον κυβισμό .
Τον
Φλεβάρη του 1916 ο Γερμανός ποιητής Hugo Ball έστησε ένα καλλιτεχνικό
καμπαρέ στην Ζυρίχη , το Cabaret Voltaire , όπου στην αρχή γίνονταν , σε
ένα χώρο με ζωγραφιές και σκίτσα , fauves , εξπρεσσιονιστών , κυβιστών
και φουτουριστών , απαγγελίες ποιημάτων των Rimbaud , Apollinaire ,
Jarry και Laforgue .Πολύ γρήγορα όμως το ήπιο κλίμα άλλαξε . Το νέο
κίνημα που προέκυψε ονομάστηκε νταντά , από το άλογο στην γλώσσα των
νηπίων ή του ναι ( ντα ντα ) στην ρουμανική ή την ουρά της αγελάδας σε
κάποια αφρικανική διάαλεκτο . Οι εεκδηλώσεις τώρα περιορίζονται .
Απαγγέλλονται τα << ταυτόχρονα ποιήματα >> ή οι καλλιτέχνες
επιδίδονται σε ηχηρούς << θορυβισμούς >> ( bruitismes =
θορύβους από κλειδιά ή κιβώτια ) . Το Νταντά έχει γεννηθεί . Πολύ
γρήγορα το μικρόβιο του Νταντά μεταδόθηκε στη Γερμανία όπου πήρε
πολιτική διάσταση από τους Johannes Baader ,Richard ,Huelsenbeck και
Raul Hausmann . Επειδή όμως το πολιτικό στοιχείο ελάχιστη σχέση έχει με
το Νταντά , γρήγορα το κίνημα σ' αυτή τουλάχιστον τη μορφή ατόνησε .
Από
την άλλη μεριά για να ξαναγυρίσουμε στη Γαλλία ο Marcel Duchamp με το
έργο του : << Το Γυμνό που κατεβαίνει μια σκάλα >> που
αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της ζωγραφικής διαρρηγνύει , δίνοντας
πλαστικό χαρακτήρα σε ένα έργο ζωγραφικής , τους θεσμούς του με τον
νατουραλισμό και ανοίγει τον δρόμο στα ready-made .Τα ready-made
συγγενεύουν με τα objets trouvés , όπως τα έβλεπαν οι Κινέζοι και οι
Γιαπωνέζοι και έχουν σχέση με την έκφραση του αντικειμενικά τυχαίου που
προσδίδουν σ' αυτά οι υπερρεαλιστές . Αλλά από τους Ντανταιστές δίνεται
περισσότερη έμφαση στο γεγονός ότι υπονομεύεται το καλό γούστο και ο
συμβατικός καθωπρεπισμός , καθώς εκλέγονται κοινότοπα αντικείμενα
χρηστικής σημασίας , βλ. Τροχός ποδηλάτου ( 1913 ) , Βάση για κενά
μπουκάλια ( 1914 ) και ένα ουρητήριο με τίτλο η Πηγή ( La Fontaine ) .
Πέραν
της Γερμανίας , όπου οι Ντανταιστές επεκτείνονται εκτός του Βερολίνου
και στην Κολωνία και το Αννόβερο , το κίνημα φτάνει στην Αμερρική
εκπροσωπούμενο από διεθνιστές εκπροσώπους του απ'όλα τα μέρη του κόσμου :
Jean Arp ,Francis Picabia ( Γαλλία ) , Emy Henning and Hans Richter
( Γερμανία ) , Walter Sterner , Sophie Taneber ( Ελβετία ) .
Και
ενώ το κίνημα παρακμάζει στη Ζυρίχη , φτάνει στο Παρίσι όπου συνααντά
γερά ριζωμένο τον μοντερνισμό βασισμένο στην παράδοση των Mallarme ,
Baudelaire , Rimbaund και Jarry . Ηορμή του Νταντά αναχαιτίζεται με
αποτελέσματα η << Littérature >> το περιοδικό ιδρύθηκε το
1919 από τους Louis Aragon , Philippe Soupault και André Breton να μην
είναι καθαρά ντανταιστικό έντυπο .
Κάτι
που επιτυγχάνεται μόνο με το Bulletin Dada που εκδίδεται τον Φλεβάρη
1920 . Ενώ σαν το αποκορύφωμα των Ντανταιστικών εκδηλώσεων στο Παρίσι
κατά την διάρκεια ενός Φεστιβάλ Νταντά εκσφενδονίζονται στους
καλλιτέχνες αυγά και μπιφτέκια .
΄Ολα
πηγαίνουν καλά για το νέο κίνημα . Το γεγονός όμως της δημόσιας δίκης
του Maurice Barres αποκαλύπτει τις διαφορές στους κόλπους του κινήματος
και ο Breton προτείνει την σύγκληση συνεδρίου για να διερευνηθεί η θέση
του μοντερνισμού . Η σοβαρότητα των προθέσεων του Breton προκαλεί , ως
ασύμβατη με το κίνημα , θύελλα αντιδράσεων και παραιτήσεων . O Breton
διακόπτει τις σχέσεις του με τον Tzara .Ο Tzara διαφωνεί με τον Picabia .
Σε μια βραδιά Νταντά μάλιστα ο Breton , o Aragon και ο Eluard σύρονται (
Ιούλιος 1923 ) , έξω από Παρισινό Θέατρο . Τα γεγονότα αυτά στην ουσία
σηματοδοτούν και την διάλυση του Νταντά που κανείς πια δεν παίρνει στα
σοβαρά .
΄Ισως
το κίνημα διάρκεσε τόσο όσο χρειαζόταν . ΄Οντας άρνηση κατά βάση , δεν
κατόρθωσε παρά να προλειάνει το έδαφος για τον Υπερρεαλισμό που
αναδύεται από τους κόλπους του . Υπήρχαν όμως μέσα
στον
γενικό παραλογισμό του κινήματος θετικά στοιχεία όπως : οι καταγγελίες
του πολέμου ,της κακώς εννοούμενης ηθικής και άλλων κοινωνικών δομών ,
της μουσειακότητας της τέχνης κ.λ.π.
΄Οπως
έλεγε ο Jean Arp , οι Ντανταιστές ήθελαν να συλλάβουν τη γλώσσα του
φωτός , να προκαλέσουν την εγρήγορση του κόσμου . Γι' αυτό καλούνται ναα
δημιουργήσουν καινούργιες λέξεις στα << ταυτόχρονα ποιήματα
>> . Τέλος , το Νταντά επιχειρεί μια επίθεση κατά του ορθολογισμού
αφού << η διάνοια χαρακτηρίζεται από μια φυσική ανικανότητα να
κατανοήσει τη ζωή >> . Ο απόλυτος μηδενισμός του , απλά
αντικατοπρίζει την ίδια την εποχή του . Κατά τον Tzara , << κάθε
δραστηριότητα είναι μάταιη >> . Κατά τον Breton , << δεν
πρέπει ο άνθρωπος ν' αφήνει ίχνη από το περασμά του >> . Οι
Ντανταιστές , σαν ακραία συνέπεια των Ρομαντικών πριν απ' τους
Υπερρεαλιστές
, επιχειρούν να ανανεώσουν την κουρασμένη συνείδηση του ανθρώπου , να
ανακαλύψουν μια καινούργια σχέση με την πραγματικότητα επικρατεί του
σοβαρού σκοπού . Αντίθετα με την βιομηχανοποίηση , την τυπολατρεία , τις
χρεωκοπημένες ιδέες , την παραδεδεγμένη αισθητική και τον καθωπρεπισμό ,
οι Ντανταιστές έρχονται σε ρήξη με τον Νατουραλισμό , τον Κυβισμό και
τον Φουτουρισμό , αντικατοπτρίζοντας τον παρανοικό και θρυμματισμένο
κόσμο της πραγματικότητας ή όπως αναγράφεται στο Τέλος του Κόσμου του
Huelsenbeck :
<< Εδώ που έφτασαν τα πράγματα σε τούτο τον κόσμο
οι αγελάδες κάθονται στα τηλεγραφόξυλα και παίζουν σκάκι .
Ο Παπαγάλος κάτω από τις φούστες της ισπανίδας χορεύτριας
τραγουδάει λυπημένα σαν σαλπιγκτής του επιτελείου
και τα κανόνια θρηνούν ολημερίς .
Αυτό είναι το τοπίο της λεβάντας για το οποίο μιλούσε
ο κύριος Δήμαρχος όταν έχασε το μάτι του .
Μόνον η πυροσβεστική υπηρεσία
μπορεί να διώξει τον εφιάλτη από την τραπεζαρία ,
όμως όλοι οι σωλήνες του νερού είναι κομμένοι . >>
Παρά
το γεγονός ότι ελάχιστα πρωτοτυπεί έναντι των φουτουριστών ( μόνον κατά
τον διεθνιστικό του χαρακτήρα ) και έναντι των κυβιστών , αποτελεί ένα
μαχητικό κίνημα που μέσα από την απόλυτη άρνηση προετοιμάζει το έδαφος
για εκείνο που θα ακολουθήσει , δηλαδή τον υπερρεαλισμό .
Γιατί στην Ιστορία της τέχνης αν το Νταντά είναι άρνηση , ο Υπερρεααλισμός είναι θέση .
ΛΕΝΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΕΛΟΥ
Δοκιμογράφος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- C.W.E.Bigsby : << Νταντά και Σουρρεαλισμός >> Ερμής ,1972
- Χέρμπερτ Ρηντ , << Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής >>, εκδ .Υποδομή ,1977
- Χέμπερτ Ρηντ , << Ιστορία της Μοντέρνας Γλυπτικής >> ,εκδ Υποδομή , 1979 .
